Fale, cząstki i zabawy z dwoma dziurkami

“W taki sposób dosze­dłem do idei prze­wod­niej w moich bada­niach: konieczne jest jed­no­cze­sne wpro­wa­dze­nie pojęcia kor­pu­skuły i fali, zarówno dla materii, jak i pro­mie­nio­wa­nia”.
— Louis de Broglie

Na początku była światłość

Niewiele było w dziejach tak prostych i zarazem rewo­lu­cyj­nych eks­pe­ry­men­tów. Jeśli się­gniesz po dowolną lekturę poświę­coną fizyce mikro­świata, natkniesz się nań obo­wiąz­kowo, już w jednym z pierw­szych roz­dzia­łów. Choć pio­nier­skie doświad­cze­nie z dwoma szcze­li­nami zostało prze­pro­wa­dzone dwieście lat temu, ciągle podlega uspraw­nia­niu i powta­rza­niu. Warto zatem zadać sobie pytanie, dlaczego uczeni i popu­la­ry­za­to­rzy nauki tak się go uczepili?

Doświad­cze­nie opra­co­wane przez Thomasa Younga służyło wyłącz­nie roz­strzy­gnię­ciu odwiecz­nego sporu na temat cha­rak­teru światła. Podczas gdy jedni fizycy z pew­no­ścią siebie opi­sy­wali światło jako strumień cząstek, inni przy­pi­sy­wali mu cechy fali – nie innej niż te, które możesz podzi­wiać na powierzchni morza. Anglik wymyślił naj­prost­szy test z moż­li­wych. Posta­no­wił prze­pu­ścić światło przez prze­grodę z otworami, co mogło dać tylko jeden z dwóch moż­li­wych wyników. Wiedział, że jeśli światło skrywa naturę kor­pu­sku­larną, to na ekranie ujrzy dwa, leżące naprze­ciwko szczelin paski. Podobny efekt otrzy­mał­byś np. ostrze­li­wu­jąc prze­grodę za pomocą karabinu.
Jeśli jednak światło zacho­wuje się jak fala, to Young powinien zobaczyć coś zupełnie innego. Fala w takiej sytuacji ulegnie podzia­łowi, a następ­nie dojdzie do wza­jem­nych wzmoc­nień i wygaszeń. Jak widzisz na poniż­szej animacji, na ekranie ujawnią się liczne prążki, mądrze nazywane wzorem inter­fe­ren­cyj­nym. Zwróć uwagę, że naj­ja­śniej­szy prążek pojawia się na środku tablicy. W przy­padku cząstek byłoby to wyklu­czone, bo przecież centrum pozo­staje zasło­nięte przez prze­szkodę.
I właśnie te, typowe dla fali paski, ujrzał podczas próby fizyk z Royal Insti­tu­tion. Nie byłoby to szcze­gól­nie intry­gu­jące, gdyby nie fakt, że zarówno wcze­śniejsi jak i póź­niejsi eks­pe­ry­men­ta­to­rzy sku­tecz­nie wyka­zy­wali, że światło musi składać się z jakichś moż­li­wych do wyod­ręb­nie­nia drobinek. Stąd też każdy uczeń słyszy w szkole o duali­stycz­nej, kor­pu­sku­larno-falowej naturze światła.

Dla nas to jednak dopiero przy­stawka przed kwan­to­wym daniem głównym.

Wszystko jest trochę falą

Rezul­taty doświad­cze­nia Younga zawsze mógłbyś zbyć stwier­dze­niem: No dobrze, jest to trochę dziwne, ale w sumie światło zawsze pozo­sta­wało jakieś inne. Jednak naj­bar­dziej nie­wia­ry­godne jest właśnie to, że eks­cen­tryczny dualizm kor­pu­sku­larno-falowy nie dotyczy tylko pro­mie­nio­wa­nia elek­tro­ma­gne­tycz­nego (bo tym w istocie jest światło) lecz… wszyst­kiego. Każdy obiekt w skali sub­a­to­mo­wej wykazuje od czasu do czasu cechy fali. Nie ważne czy w ana­lo­gicz­nym teście będziemy strzelać elek­tro­nami, pro­to­nami, neu­tri­nami czy nawet całymi atomami – i tak po drugiej stronie zostanie zary­so­wany wzór inter­fe­ren­cyjny. (Gwoli ści­sło­ści: tak, spraw­dzono to eks­pe­ry­men­tal­nie). Znów masz prawo zapro­te­sto­wać. A może śląc strumień elek­tro­nów dochodzi między nimi do jakiejś inte­rak­cji, a inter­fe­ren­cję daje się wytłu­ma­czyć w miarę nie­wy­wro­towy sposób? Może wystar­czy kon­tro­lo­wać emisję cząstek i strzelać nimi poje­dyn­czo, naj­le­piej w dużych odstę­pach cza­so­wych? Poje­dyn­cza “kulka”, której nic i nikt nie prze­szka­dza, powinna prze­le­cieć przez jeden z otworów i wylą­do­wać naprze­ciwko niego, jak Newton przy­ka­zał.

Chciał­byś żeby było tak prosto, prawda? Przykro mi, ale ten poje­dyn­czy skur­czy­byk ma całkiem sporą szansę wylą­do­wać pośrodku ekranu, czego w fizyce kla­sycz­nej nie mógłby dokonać. Co więcej, gdy spędzisz nad eks­pe­ry­men­tem miesiąc i wystrze­lisz poje­dyn­czo kilka milionów elek­tro­nów, ku swojej irytacji ujrzysz paski inter­fe­ren­cyjne. Nawet jeden, samotny elektron przebywa drogę typową dla fali. To tak jak gdybyś strzelał z karabinu przez prze­słonę, a wystrze­lone pociski samo­ist­nie ułożyły na ścianie cha­rak­te­ry­styczne prążki. Nie muszę chyba mówić, że takie zjawisko, w rze­czy­wi­sto­ści dużych obiektów, jest abso­lut­nie wyklu­czone. 

A co stanie się jeśli zasło­nimy jedną ze szczelin?

W takim przy­padku wszech­świat nagle nor­mal­nieje, a wyrzu­cane elek­trony tworzą jeden, kla­syczny prążek. Mówi nam to coś bardzo ważnego o całym pro­ce­de­rze. Poje­dyn­cza cząstka zacho­wuje się jak gdyby wie­działa czy ma do dys­po­zy­cji jedną czy dwie dziury. To dopiero chore. Nie dość, że cząstka bądź atom, o kon­kret­nych roz­mia­rach i masie, podró­żuje jakąś zakrę­coną tra­jek­to­rią; to jeszcze zdaje się ogarniać jed­no­cze­śnie cały obszar naszego eks­pe­ry­mentu.

W świecie kwantów fizyka kla­syczna ustępuje miejsca całkiem nowym, zwa­rio­wa­nym regułom.
Czy mały obiekt znajduje się w kilku miej­scach na raz? Jest roz­sma­ro­wany w prze­strzeni? W jakiś sposób sprawdza wszyst­kie dostępne mu opcje? Typowa kwan­to­wo­me­cha­niczna łami­główka: mamy wyniki i znamy kon­se­kwen­cje, ale sam przebieg procesu pozo­staje przed­mio­tem spe­ku­la­cji. Potrze­bu­jemy inter­pre­ta­cji tego co wyprawia się między wyrzut­nią cząstek a ekranem. Na razie w tym miejscu musimy spuścić zasłonę cenzury.

Co tu się wydarzyło?

Wyjaśnienie klasyczne

Wciąż naj­po­pu­lar­niej­szą wersją wydaje się ta, ukuta podczas licznych dysput z udziałem Wernera Heisen­berga, Maxa Borna, a zwłasz­cza duń­skiego noblisty, Nielsa Bohra. Według niej stan kwantowy zawsze pozo­staje nie­okre­ślony, do czasu doko­na­nia aktu pomiaru, czyli próby uzy­ska­nia infor­ma­cji o tym stanie. Jej uoso­bie­niem pozo­staje popu­larny kot Schrödin­gera, będący “jed­no­cze­śnie” żywy i martwy. Jak wiesz, żywot hipo­te­tycz­nego futrzaka uza­leż­niony jest od stanu poje­dyn­czego, nie­pod­glą­da­nego atomu, który “jed­no­cze­śnie” ulega i nie ulega roz­pad­nię­ciu. Cudzy­słów nie­przy­pad­kowy, bowiem nasze kate­go­rie myślowe nie oddają sub­tel­no­ści tego zjawiska. Bohr wskazuje, że dopiero w momencie otwarcia pudełka – a więc inge­ren­cji obser­wa­tora – atom zostaje zmuszony do obrania jednego ze stanów. Pożądana przez szarego oby­wa­tela pewna i nama­calna rze­czy­wi­stość, po prostu nie funk­cjo­nuje przed spoj­rze­niem na cząstkę. Fizycy mówią w tej sytuacji o kolapsie fali praw­do­po­do­bień­stwa.
W przy­padku doświad­cze­nia z dwoma szcze­li­nami, również główną rolę odgrywa akt pomiaru. Zadaj sobie czy­tel­niku pytanie: co stanie się gdy wścibski uczony spróbuje pod­gląd­nąć, przez którą dziurkę prze­cho­dzi elektron? Bez wąt­pie­nia dokona pomiaru, zatem dojdzie do przed­wcze­snego kolapsu fali i cząstka przy­bie­rze kon­kretny stan jeszcze przed prze­szkodą. W efekcie, na ekranie zoba­czymy dwa paski zamiast prążków inter­fe­ren­cyj­nych! Jednak dopóki cząstka nie jest obser­wo­wana, dopóty nie pre­cy­zuje swojego stanu, sama nie “wie” gdzie się znajduje. Trudno to prze­ło­żyć na język obiektów makro­sko­po­wych, ale mate­ma­tycz­nie naj­le­piej ten fenomen opisuje funkcja falowa. Mowa o fali praw­do­po­do­bień­stwa spo­tka­nia elek­tronu w danym miejscu. Według inter­pre­ta­cji kopen­ha­skiej, właśnie ta abs­trak­cyjna fala prze­cho­dzi przez dwie szcze­liny oraz ulega wzmoc­nie­niom i wyga­sza­niom, co równa się zwięk­sze­niu lub zmniej­sze­niu szansy natra­fie­nia na cząstkę w danym miejscu. Teo­re­tycz­nie drobina może wylą­do­wać wszędzie, jednakże po wystrze­le­niu milionów elek­tro­nów, sta­ty­stycz­nie naj­wię­cej dotrze do takich sektorów na ekranie aby ukształ­to­wać prążki inter­fe­ren­cyjne.

Wyjaśnienie ekstrawaganckie

To bardzo proste! Wystrze­lony elektron realnie prze­cho­dzi przez obie szcze­liny i trafia w każde możliwe miejsce. Takie podej­ście wyszło z umysłu przy­wo­ły­wa­nego już na łamach bloga (np. tu) Hugh Everetta. Brzmi nie­win­nie, dopóki nie pojmiemy jak według naukowca okre­ślony obiekt może dosłow­nie wykonać kilka czyn­no­ści jed­no­cze­śnie.

Wyobraź sobie, że znaj­du­jesz się na boisku i wyko­nu­jesz rzut karny. Stosując rozu­mo­wa­nie Everetta, w chwili strzału dochodzi do… roz­sz­cze­pie­nia wszech­świata. Powstaje ogromna ilość alter­na­tyw­nych uni­wer­sów, w których piłka ląduje na try­bu­nach, uderza w słupek, poprzeczkę, bram­ka­rza, trafia w okienko i tak dalej.  Tak właśnie do nauki pró­bo­wała prze­nik­nąć znana z fan­ta­styki idea mul­ti­świa­tów. Ory­gi­nalna inter­pre­ta­cja docze­kała się kilku warian­tów, ale rdzeń pozo­staje bliź­nia­czy. Po wystrze­le­niu elek­tronu, zależnie od wszech­świata, wybiera on dla siebie szcze­linę i jedną z moż­li­wych tra­jek­to­rii. Jednakże kopie wszech­świa­tów potrafią się wyczuwać i w ogra­ni­czony sposób na siebie wpływać. Alter­na­tywne rze­czy­wi­sto­ści inter­fe­rują ze sobą, w efekcie dając to co tak świetnie opisuje funkcja falowa.

Jak pewnie prze­czu­wasz, hipoteza ta nie cieszy się szcze­gól­nym powa­ża­niem sza­cow­nych uczonych, z reguły wybie­ra­ją­cych mniej kon­tro­wer­syjne pomysły. Nawet nauczy­ciel i współ­pra­cow­nik Hugh Everetta, wielki John Wheeler, trak­to­wał wie­lo­świat z przy­mru­że­niem oka, choć oso­bi­ście wspierał starania młod­szego kolegi. Niemniej, nie istnieją prak­tyczne argu­menty dys­kre­dy­tu­jącą tę inter­pre­ta­cję, ponieważ jej prze­wi­dy­wa­nia na dobrą sprawę pokry­wają się dokład­nie z tym co mówi nam szkoła kopen­ha­ska.

Wyjaśnienie podejrzliwe

Jak każde dziecko wie (no dobra, jak każde dziecko czy­ta­jące Kwantowo), Albert Einstein do końca życia żywił nadzieję na uchwy­ce­nie w mecha­nice kwan­to­wej drugiego dna. Pogodził się z faktem, iż nowa dzie­dzina robi furorę i bardzo pre­cy­zyj­nie opisuje otrzy­my­wane wyniki, ale wciąż poszu­ki­wał dowodów na jej nie­peł­ność. Żądał od przyrody odtaj­nie­nia infor­ma­cji o głębszej prawdzie, deter­mi­nu­ją­cej takie a nie inne zacho­wa­nie cząstek.

Geniusz nie był w swoich polo­wa­niach osa­mot­niony. Z nie­pew­no­ścią fizyki nie mogły się pogodzić tuzy pokroju Erwina Schrödin­gera, Louisa de Broglie’a czy nieco mniej znanego pro­fe­sora z Londynu, Davida Bohma. Dwaj ostatni poczy­nili starania mające na celu ure­al­nie­nie mecha­niki kwan­to­wej; uczy­nie­nie jej bardziej nama­calną. Dla Bohra o wyniku doświad­cze­nia z dwoma szcze­li­nami decy­do­wała – jak już wiesz – abs­trak­cyjna, czysto mate­ma­tyczna fala praw­do­po­do­bień­stwa. Francuz i Ame­ry­ka­nin posta­no­wili zastąpić ją falą rze­czy­wi­stą, wywie­ra­jącą fak­tyczny wpływ na wszech­świat. Roboczo nazywano ją falą pro­wa­dzącą bądź poten­cja­łem kwan­to­wym.

Możemy spró­bo­wać wyobra­zić sobie tę ideę, w gigan­tycz­nym uprosz­cze­niu, jako swego rodzaju otoczkę towa­rzy­szącą każdej ist­nie­ją­cej cząstce. Przy­kła­dowy elektron jest tu postrze­gany bardzo grzecz­nie, jako nama­calna drobina, zaś owa “otoczka” jako pole o cechach fali. Poten­cjał kwantowy niejako pilotuje cząstkę, toteż jego zabu­rze­nie, przez pomiar czy usta­wie­nie prze­szkody, musi wpłynąć na ruch cząstki. Elektron prze­cho­dzi tylko przez jeden z otworów, ale jego fala pro­wa­dząca jak naj­bar­dziej ulega inter­fe­ren­cji. W efekcie otrzy­mu­jemy pie­kielne prążki. Przy tym warto zazna­czyć, że poten­cjał cha­rak­te­ry­zuje nie­lo­kal­ność. Zajmuje on całą prze­strzeń i reaguje na każdy bodziec w sposób dosłow­nie natych­mia­stowy, mówiąc swojej cząstce co ma za moment zrobić (nieco więcej o nie­lo­kal­no­ści w kon­tek­ście splą­ta­nia kwan­to­wego, tu).

Piewcy wizji kopen­ha­skiej przez długi czas uderzali w teorię Broglie’a-Bohma zarzutem meto­do­lo­gicz­nym: po co wpro­wa­dzać dodat­kowy fizyczny byt, na którego ist­nie­nie nie ma żadnych dowodów? Wyja­śnie­nie to przy­pa­dło jednak do gustu kwan­to­wym scep­ty­kom. Łatwo bowiem, idąc tym tropem, wytłu­ma­czyć dener­wu­jący pro­ba­bi­lizm mikro­świata. Cząstka znów zyskała status zwykłej “kropki” prze­mie­rza­ją­cej kon­kretną tra­jek­to­rię. Nie­pew­ność wynika jedynie z dzia­ła­nia fali pilo­tu­ją­cej, na kształt której wpływ ma… cały wszech­świat! Stąd już krótka droga do wniosku miłego dla uszu sta­ro­świec­kich fizyków, jako­by­śmy mieli do czy­nie­nia jedynie z pro­ba­bi­li­zmem rzekomym. Gdybyś potrafił wyzna­czyć stan każdego atomu w kosmosie, każdej cząstki oraz ich poten­cja­łów kwan­to­wych, a następ­nie uwzględ­nił to wszystko w rów­na­niach, dałbyś radę ze stu­pro­cen­tową pew­no­ścią poznać wszyst­kie cechy wystrze­lo­nego elek­tronu. Wyzwanie abso­lut­nie nie do reali­za­cji, ale jeśli wizja Broglie’a-Bohma ma w sobie ziarno prawdy, to stawia pod znakiem zapy­ta­nia samą istotę mecha­niki kwan­to­wej. Wrodzona nie­pew­ność przyrody mogłaby okazać się mitem.

Filozofujący fizycy

“Teraz jestem prze­ko­nany, że fizyka teo­re­tyczna jest w istocie filo­zo­fią”.
— Max Born

Kre­atyw­ność fizyków jest znacznie szersza i pozwo­liła na powsta­nie jeszcze wielu inter­pre­ta­cji, tudzież wariacji tych powyż­szych. Jednak bez względu na to, na pewno zauwa­ży­łeś pewien fun­da­men­talny fakt. Bohr, Everett, de Broglie czy Bohm, nie negowali swoimi kon­cep­cjami osią­gnięć fizyki kwan­to­wej. W każdym z przy­pad­ków zakła­dano użycie tego samego równania i uzy­ska­nie ana­lo­gicz­nych wyników. Ci czci­godni uczeni podjęli jedynie hero­iczną próbę szcze­gó­ło­wego zro­zu­mie­nia głębi kwan­to­wych zjawisk. I choć inter­pre­ta­cja kopen­ha­ska wciąż utrzy­muje prymat, nie ma fizycz­nych prze­sła­nek gwa­ran­tu­ją­cych jej słusz­ność.

Literatura uzupełniająca:
J. Al-Khalili, Kwanty. Przewodnik dla zdezorientowanych, przeł. U. Seweryńska, Warszawa 2015;
P. Davies, J. Brown, Duch w atomie. Dyskusja o paradoksach teorii kwantowej, przeł. P. Amsterdamski, Warszawa 2006;
A. K. Wróblewski, Historia fizyki. Od czasów najdawniejszych do współczesności, Warszawa 2015;
J. Rodzeń, Davida Bohma filozofia ukrytego porządku, “Zagadnienia filozoficzne w nauce”, XIII/1991;
Quantum Measurement, [online: http://www.hitachi.com/rd/portal/highlight/quantum/].